Afrika kıtası boyunca 8.000 kilometreye yayılan Büyük Yeşil Duvar, tarihin en iddialı çevre projelerinden biridir. Başlangıçta Sahra Çölü’nün güneye doğru ilerleyişini durduracak bir ağaç bariyeri olarak tasavvur edilen proje, zamanla Sahel bölgesindeki 11 ülkede bozulan araziyi restore etmeyi, yerel toplulukları desteklemeyi ve iklim direncini artırmayı hedefleyen kapsamlı bir girişime dönüşmüştür. Afrika Birliği tarafından 2007 yılında başlatılan bu girişim, 2030 yılına kadar kurak ve çoraklaşmış 100 milyon hektar araziyi yeniden canlandırmayı, 250 milyon ton karbonu atmosferden çekmeyi ve dünyanın iklim açısından en savunmasız bölgelerinden bazılarında 10 milyon istihdam yaratmayı amaçlamaktadır.
Bugüne kadar önemli ilerlemeler kaydedilmiştir – 20 milyon hektardan fazla alan restore edilmiş; Senegal, Etiyopya ve Nijer gibi ülkelerdeki topluluklar projenin faydalarını görmeye başlamıştır. Ancak projenin karşılaştığı zorluklar da büyüktür. Finansman eksiklikleri, siyasi istikrarsızlıklar ve aşırı hava olayları çalışmaları yavaşlatmakta, bazı bilim insanları ise sadece ağaçlandırmanın çölleşmeyi durdurmak için yeterli olmayacağını savunmaktadır. Buna rağmen, artan yatırımlar, yeni restorasyon teknikleri ve projenin potansiyelinin küresel düzeyde tanınmasıyla birlikte ivme artmaktadır. Büyük Yeşil Duvar’ın, Büyük Set Resifi’nin üç katı büyüklüğünde, Dünya üzerindeki en büyük yaşayan yapı olma potansiyeli bulunmaktadır.
Bu makale, Büyük Yeşil Duvar’ın cesur vizyonunu, işleyen ve işlemeyen yönlerini ve bu devasa girişimin Sahel’in geleceğini gerçekten yeniden şekillendirip şekillendiremeyeceğini inceleyecektir.
Büyük Yeşil Duvar Nedir?
Büyük Yeşil Duvar inşa etme fikri, bilim insanları ve politika yapıcıların Sahra Çölü’nün Sahel bölgesine doğru güneye yayılmasını durdurmak için geniş bir ağaç kuşağı dikmeyi ilk kez önerdiği 1970’lere kadar uzanmaktadır. Bu konsept ilerleyen yıllarda ilgi görmüş ve 2007 yılında Afrika Birliği, çölleşme, arazi bozulumu ve iklim değişikliği gibi sorunlara kıtasal ölçekte bir çözüm olarak bu girişimi resmi olarak başlatmıştır. İlk planlar Afrika boyunca uzanan 8.000 kilometrelik, 15 kilometre genişliğinde bir ağaç şeridi öngörse de, proje zamanla ekosistem restorasyonu, sürdürülebilir tarım ve topluluk temelli arazi yönetimine odaklanan daha geniş kapsamlı bir çabaya dönüşmüştür.
Büyük Yeşil Duvar, gezegenimizdeki en kırılgan ekosistemlerden bazılarını canlandırırken, milyonlarca insan için gıda güvenliğini, su kaynaklarına erişimi ve ekonomik fırsatları iyileştirme çabasıdır. Proje, Sahra’nın güneyinde yer alan ve geçimini toprağa bağlı olarak sağlayan 100 milyondan fazla insana ev sahipliği yapan yarı kurak bir kuşak olan Sahel bölgesindeki 11 ülkeyi kapsamaktadır.
Girişimin resmi 2030 hedefleri şunlardır:
Vizyon oldukça iddialı: Bozulan araziyi canlandıran, kırsal ekonomileri güçlendiren ve dünyanın en savunmasız bölgelerinden birini sürdürülebilir kalkınma için bir modele dönüştüren ekolojik bir koridor yaratmak. Peki, bu devasa girişim başarılı olabilir mi?
Büyük Yeşil Duvar Neden Oluşturuldu?
Büyük Yeşil Duvar, bir zorunluluktan doğdu. Onlarca yıldır Sahra Çölü güneye doğru genişleyerek tarım arazilerini yutmakta ve Sahel bölgesindeki milyonlarca insanı giderek kötüleşen gıda ve su kıtlığıyla karşı karşıya bırakmaktadır.
Sahra ile daha verimli savanlar arasında uzanan yarı kurak arazi şeridi olan Sahel, iklim değişikliği ve çölleşme açısından Dünya’nın en savunmasız bölgelerinden biridir. Küresel ortalamanın 1.5 katı daha hızlı artan sıcaklıklar, öngörülemeyen yağışlar ve tekrarlayan kuraklıklar nedeniyle, bir zamanlar toplulukları destekleyen topraklar toza dönüşmektedir.
Çölleşme ve İklim Değişikliğinin Etkileri
Birleşmiş Milletler Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi (UNCCD), Sahel’deki tarım arazilerinin %80’inin bozulduğunu tahmin etmektedir. Bu durum, geçimini bu topraklara borçlu olan 100 milyondan fazla insan için vahim sonuçlar doğurmaktadır. Arazi bozulmasının başlıca nedenleri şunlardır:
- İklim değişikliği: Daha yüksek sıcaklıklar ve değişen yağış düzenleri, daha uzun kuraklıklara ve toprak verimliliğinin azalmasına yol açmaktadır.
- Ormansızlaşma: Yakacak odun ve tarım için ağaçların kesilmesi, geniş alanları rüzgar ve su erozyonuna karşı savunmasız bırakmıştır.
- Aşırı otlatma ve kötü arazi yönetimi: Hayvancılığın arazinin taşıma kapasitesinin ötesinde yapılması, bitki örtüsünü yok ederek toprak bozulmasını kötüleştirmiştir.
Bu çevresel baskılar, insani bir krizi de körüklemiştir. Tarım arazileri kullanılamaz hale geldikçe milyonlarca insan yerinden edilmekte, bu da artan göçe ve kıt kaynaklar üzerindeki gerilimlere yol açmaktadır. Dünya Bankası, çölleşmenin kontrol altına alınmaması durumunda 2050 yılına kadar Sahra Altı Afrika’da 86 milyona kadar insanın yerinden ayrılabileceğini bildirmektedir. Gıda güvensizliği de kronik bir sorun haline gelmiş, bölgedeki insanlar artan açlık seviyeleriyle karşı karşıya kalmıştır.
Arazi Restorasyonu Yoluyla Bozulmayı Tersine Çevirme
Büyük Yeşil Duvar, çölleşmeyi tersine çevirmek ve toprağa verimliliğini geri kazandırmak için uzun vadeli bir çözüm olarak tasarlanmıştır. Girişim, sadece ağaç dikmek yerine, her ülkenin ihtiyacına göre uyarlanmış çeşitli restorasyon tekniklerini teşvik etmektedir. Bunlar arasında şunlar bulunmaktadır:
- Tarımsal Ormancılık (Agroforestry): Toprak sağlığını iyileştirmek ve gıda üretimini artırmak için ağaç dikimini mahsullerle birleştirmek.
- Onarıcı Tarım: Toprak verimliliğini yeniden inşa etmek için sürdürülebilir arazi yönetimi uygulamalarını kullanmak.
- Su Koruma Stratejileri: Yağmur suyunu toprağa kazılmış küçük çukurlarda yakalamanın geleneksel bir yöntemi olan “zai çukurları” ve suyun akıp gitmesini önlemek için taş setler gibi teknikler. (Bu stratejiler su döngüsünün yerel düzeyde iyileştirilmesine katkıda bulunur.)
Büyük Yeşil Duvar, tek ve kesintisiz bir ağaç hattından ziyade, restore edilmiş ekosistemler, sürdürülebilir çiftlikler ve iklime dirençli topluluklardan oluşan bir ağdır. Nihai hedef, toplulukların ve doğanın birlikte gelişebileceği bir ortam yaratmak, gıda güvensizliğini azaltmak, kitlesel yerinden edilmeleri önlemek ve milyonlarca insana göç etmek yerine kendi bölgelerinde kalmaları için bir neden vermektir.
Şimdiye Kadarki İlerleme
Başlatılmasının üzerinden 17 yıldan fazla bir süre geçen Büyük Yeşil Duvar, gözle görülür bir ilerleme kaydetmiş olsa da, iddialı hedeflerine ulaşmaktan hâlâ uzaktır. Başlangıçta 2030 yılına kadar 100 milyon hektar arazinin restore edilmesi hedeflenirken, şimdiye kadar sadece yaklaşık 20 milyon hektar rehabilite edilebilmiştir. Bu, hedefin yalnızca %20’sine ulaşıldığı anlamına gelmekte ve girişimin son teslim tarihini karşılamak için yeterince hızlı ölçeklenip ölçeklenemeyeceği konusunda endişelere yol açmaktadır. Buna rağmen, şimdiye kadar kaydedilen ilerleme, Afrika’nın iklim açısından en savunmasız bölgelerinden bazılarında arazi verimliliği, gıda güvenliği ve ekonomik fırsatlarda ölçülebilir iyileşmelere yol açmıştır.
Arazi Restorasyonu ve Ekosistemlerin Canlandırılması
Büyük Yeşil Duvar’ın en dikkate değer başarılarından bazıları, büyük ölçekli restorasyon çabalarına kaynak ayıran ülkelerde görülebilir:
- Senegal: 18 milyondan fazla kuraklığa dayanıklı ağaç dikmiş ve 254.000 hektardan fazla bozulmuş araziyi restore etmiştir. Tarımsal ormancılığın (agroforestry) benimsenmesi, düzensiz yağış düzenlerine rağmen yerel çiftçilerin verimliliğini artırmasına yardımcı olarak toprak verimliliğini ve mahsul verimini iyileştirmiştir.
- Etiyopya: Tek bir günde 350 milyondan fazla ağaç dikmiştir. Ağaç dikimi, teraslama ve sürdürülebilir toprak yönetimi teknikleri toprak kalitesini iyileştirmekte, bazı bölgelerdeki çiftçiler restorasyon çabaları başladığından beri mahsul verimlerinin iki katına çıktığını bildirmektedir.
- Nijer: Yerel bitki örtüsünün doğal olarak yeniden büyümesine yardımcı olan bir teknik olan Çiftçi Yönetiminde Doğal Yenilenme (FMNR) yöntemini benimsemiştir. Sonuç olarak, tarım arazileri genelinde 200 milyondan fazla ağaç restore edilmiş, bu da yerel topluluklar için daha yüksek tahıl üretimine ve daha fazla gıda güvencesine yol açmıştır.
Bu örnekler, arazi bozulmasının geri döndürülemez olmadığını göstermektedir. Doğru tekniklerle, çorak araziler bile yeniden hayata döndürülebilir (Biyoçeşitlilik ve ekosistem sağlığı açısından önemli bir adımdır). Ancak, restorasyonun hızı ülkeden ülkeye farklılık göstermekte, bazı ülkeler diğerlerinden çok daha fazla ilerleme kaydetmektedir.
Ekonomik Etki
Büyük Yeşil Duvar, çevresel faydalarının ötesinde, Sahel’deki topluluklar için ekonomik fırsatlar da sunmaya başlamıştır. Afrika Birliği’ne göre, girişim sürdürülebilir tarım (Onarıcı Tarım uygulamaları dahil), ormancılık ve arazi yönetimi alanlarında 350.000’den fazla iş yaratmıştır.
- Tarımsal ormancılık girişimleri, çiftçilerin mahsullerle birlikte ağaç yetiştirmelerine olanak tanıyarak Arap zamkı, moringa ve baobab meyvesi üretiminden ek gelir sağlamıştır.
- Özellikle Mali, Çad ve Burkina Faso gibi kadınların sürdürülebilir iş modellerinin bir parçası olarak shea yağı, moringa tozu ve akasya reçinesi üreterek sattığı bölgelerde, kadın liderliğindeki kooperatifler yaygınlaşmıştır.
- Yeni nesli iklim-akıllı tarım ve koruma konularında eğiten gençlik istihdam programları ortaya çıkmıştır.
Bu çabalar binlerce aile için yeni gelir kaynakları sağlamış, kırsal yoksulluğu ve zorunlu göçü azaltmıştır. Ancak, ekonomik dönüşümün ölçeği, birçoğu aşırı yoksulluk ve gıda güvensizliğiyle mücadele etmeye devam eden Sahel’de yaşayan 100 milyon insana kıyasla hâlâ küçüktür.
Uluslararası Destek
Büyük Yeşil Duvar, giderek artan küresel ilgi ve finansal destek çekmektedir. 2021’de, Dünya Bankası, Avrupa Birliği ve Birleşmiş Milletler gibi kuruluşlardan 19 milyar doları harekete geçirmek için Büyük Yeşil Duvar Hızlandırıcısı (Great Green Wall Accelerator) başlatılmıştır. Bu finansman, restorasyon çabalarını hızlandırmayı, izleme sistemlerini iyileştirmeyi ve topluluk liderliğindeki girişimleri güçlendirmeyi amaçlıyordu.
2024 yılına gelindiğinde, Fransa, Afrika Kalkınma Bankası ve özel sektör yatırımcılarından gelen ek taahhütler, toplam taahhüt edilen fon miktarını 33 milyar doların üzerine çıkarmaya yardımcı olmuştur. Ancak önemli bir zorluk devam etmektedir: Bürokrasi, siyasi istikrarsızlık ve uzak bölgelere ulaşmadaki lojistik zorluklarla bağlantılı gecikmeler nedeniyle, bu fonların yalnızca küçük bir kısmı sahadaki projelere aktarılabilmiştir. Bu tür büyük ölçekli sürdürülebilirlik projeleri için etkin Yeşil Finans mekanizmalarının önemi açıktır.
İlerleme yadsınamaz olsa da, önümüzdeki beş yıl kritik olacaktır. Daha hızlı uygulama, daha güçlü siyasi kararlılık ve daha etkili finansman mekanizmaları olmadan, Büyük Yeşil Duvar 2030 hedeflerinin gerisinde kalma riskiyle karşı karşıyadır.
Başarıya Giden Yoldaki Engeller
Milyonlarca hektar alan restore edilmiş olsa da, genel ilerleme hızı hâlâ çok yavaş kalmaktadır. Finansman açıkları, iklim baskıları ve siyasi istikrarsızlık, büyük ölçekli uygulamaları engellemeye devam etmektedir. Projenin başarılı olması için bu zorlukların daha güçlü yönetişim, daha hızlı fon dağıtımı ve arazi restorasyonuna daha uyarlanabilir bir yaklaşımla ele alınması gerekmektedir.
1. Finansman Açıkları ve Yavaş Dağıtım
Milyarlarca dolar taahhüt edilmiş olmasına rağmen, bu paranın büyük bir kısmı bürokratik süreçlerde takılı kalmaktadır. Finansmanı hızlandırmak için 2021’de başlatılan Büyük Yeşil Duvar Hızlandırıcısı’na göre, 33 milyar dolardan fazla taahhütte bulunulmuş, ancak bunun yalnızca küçük bir kısmı sahadaki projelere aktarılabilmiştir. Daha hızlı bir fon akışı olmadan, birçok restorasyon projesi tam olarak uygulamaya geçemeden durma riskiyle karşı karşıyadır. Bu durum, büyük ölçekli sürdürülebilirlik projelerinde etkin Yeşil Finans mekanizmalarının ne kadar kritik olduğunu göstermektedir.
En büyük sorunlardan biri, finansmanın genellikle karmaşık koşullarla birlikte gelmesidir. Birçok kırsal topluluk ve yerel yönetim, bağışçıların gerekliliklerini karşılayacak idari kapasiteye sahip değildir, bu da mali destek almada gecikmelere yol açmaktadır. Ek olarak, büyük ölçekli yatırımlar genellikle daha iyi uzun vadeli sonuçlar veren sürdürülebilir tarım ve su koruma gibi daha bütüncül yaklaşımlar yerine ağaç dikme girişimlerini destekleme eğilimindedir.
2. Siyasi İstikrarsızlık ve Çatışma
Büyük Yeşil Duvar’a dahil olan 11 Sahel ülkesinden birkaçı, büyük ölçekli çevre girişimlerinin yönetimini zorlaştıran devam eden çatışmalar, siyasi istikrarsızlık ve zayıf yönetişimle karşı karşıyadır. 2020’den bu yana, projenin kilit katılımcıları olan Mali, Burkina Faso, Çad ve Nijer’de çok sayıda askeri darbe meydana gelmiştir. Bu siyasi kargaşalar, hükümetin dikkatini iklim ve çevre politikalarından uzaklaştırarak restorasyon çabalarını geciktirmiştir.
Dahası, özellikle Mali, Nijer ve Nijerya sınırındaki bölgelerde silahlı isyanlardan kaynaklanan şiddet, restorasyon ekiplerinin ve yerel toplulukların ağaç dikimi ve arazi rehabilitasyonu yapmasını güvensiz hale getirmiştir. Uluslararası Kriz Grubu (International Crisis Group), bazı bölgelerde güvensizliğin tarım arazilerinin terk edilmesine yol açtığını ve bunun da çölleşmeyi ve gıda kıtlığını daha da kötüleştirdiğini belirtmiştir.
3. İklim Aşırılıklarının Zorluğu
Sahel, Dünya’nın en sıcak ve en kurak bölgelerinden biridir ve iklim değişikliği koşulları daha da aşırı hale getirmektedir. Sahel’deki sıcaklıklar küresel ortalamadan 1.5 kat daha hızlı artmış, bu da daha uzun kuraklıklara ve daha kısa yağışlı mevsimlere yol açmıştır. Bu değişen koşullar, yeni dikilen ağaçların ve mahsullerin hayatta kalmasını tehdit ederek büyük ölçekli arazi restorasyonunu daha da zorlaştırmaktadır.
Orijinal Büyük Yeşil Duvar konseptine yönelik önemli bir eleştiri, kurak ortamlara sadece ağaç dikmenin yeterli olmayacağı yönündeydi. Çalışmalar, bazı bölgelerde sulama, toprak zenginleştirme ve erozyon kontrolü gibi ek müdahaleler olmadan ağaç hayatta kalma oranlarının %20 kadar düşük olduğunu göstermiştir. Bazı bilim insanları, ağaç monokültürleri dikmek yerine yerel bitki örtüsünü canlandırmaya odaklanan (Onarıcı Tarım ve Biyoçeşitlilik ilkeleriyle uyumlu) daha agroekolojik bir yaklaşımın uzun vadede daha etkili olacağını savunmaktadır.
4. Tutarlı İzleme Eksikliği
Diğer bir zorluk, böylesine geniş bir bölgedeki ilerlemeyi takip etmenin zorluğudur. Bazı hükümetler önemli arazi restorasyon başarıları bildirmiş olsa da, bağımsız uydu izleme çabaları bazı durumlarda ilerlemenin abartılmış veya doğrulanmasının zor olabileceğini bulmuştur. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), bildirilen restorasyon rakamlarının sahadaki gerçek değişiklikleri yansıtmasını sağlamak için daha iyi veri toplama ve bağımsız değerlendirmeler yapılması çağrısında bulunmuştur.
Tutarlı izleme eksikliği, hangi restorasyon tekniklerinin en iyi çalıştığını değerlendirmeyi de zorlaştırmaktadır. Bazı ülkeler ağaç dikimine odaklanırken, diğerleri toprak rejenerasyonunu, su korumayı veya çiftçi liderliğindeki arazi yönetimini önceliklendirmiştir. Daha net karşılaştırmalar olmadan, hangi stratejilerin en sürdürülebilir sonuçları verdiğini belirlemek zor olmaya devam etmektedir. Bu noktada, projelerin ilerlemesini ve etkisini doğru bir şekilde takip etmek için sağlam İzleme, Raporlama ve Doğrulama (MRV) sistemlerine duyulan ihtiyaç ortaya çıkmaktadır.
